karaborsa, yer altı ekonomisi, karaborsa nedir, karaborsa nasıl oluşur, karaborsa nasıl önlenir, karaborsa mallar, karaborsa silah, arbitraj, karaborsa ve mafya, 1920 içki yasağı, ABD içki yasağı, ortadoğu silah pazarı, ırak silah karaborsa, suriye silah karaborsa, eğit donat silah karaborsa, black market, black market gun, black market mafia, sigara karaborsa, içki karaborsa, tütün karaborsa, elektronik karaborsa, telefon karaborsa, mobilya karaborsa, ziynet karaborsa, gri piyasa, paralel ithalat
Karaborsa Nedir
Karaborsa, gayri resmi, düzensiz, paralel, ikinci, yeraltı, gizli, görünmez, kayıtsız ekonomi ve gölge ekonomisi gibi birçok farklı isimle adlandırılan karmaşık ve çok yönlü bir olgudur.
Karaborsanın, resmi ekonominin düzenleyici ve idari standartlarından kaçan,
vergi organlarına bildirilmeyen, vergi sistemi tarafından kayıt altına alınmayan,
kanunsuz mal ve hizmet ticaretidir. Doğrudan suçlu ürünler ve hizmetler içerir.
Karaborsa ekonomisi, alım satım kararlarına dair bir devlet müdahalesi veya
sınırlaması olmadığında serbest piyasadır. Örneğin ABD’de içki yasağı uygulanan
yıllarda alkol ürünleri karaborsada gizlice satılıyordu, bu yasak kalktıktan
sonra artık serbest piyasa şartlarında alınıp satılabilen bir mal oldu.
Karaborsa neden oluşur
Liberaller karaborsanın ortaya çıkışını şöyle açıklar; Halkın ya da hükümetin bir kısmının olumlu ya
da olumsuz görüşlerine bakılmaksızın “pazarın tüm insan isteklerinin toplamını
içerdiği gerçeğinin” doğal bir sonucu olarak, insanlar yasak da olsa, bir ürün
veya hizmeti talep ediyor ve buradan bir ekonomik kar fırsatı doğuyorsa bu
noktada karaborsa oluşur.
Karaborsa sadece yasaklar veya kısıtlamalardan değil, arzın kısıtlı
talebin yüksek olduğu durumlarda da oluşabilir. Mal ve hizmetlerin her durumda
karaborsada satılması yasak olmasına rağmen, az bulunan malların tezgah altında
ederinin üstünde fiyatlarla satılması kimi dönemlerde yaşanmaktadır.
Hükümetlerin bazı mal ve hizmetleri tamamen yasaklayabilmesine ( alkol,
tütün, uyuşturucu, pornografi ve fuhuş ) rağmen, halkın geneli ya da bir
kısmından gelen satın alma talebi sebebiyle, bu mal ve hizmetlerin ticareti
gizlice yapılıyor.
Bir diğer görüş; yasak, kısıtlama ve aşırı vergilendirmeleri, vatandaşların
taleplerinden doğan ticari faaliyetleri yeraltına iten, vergisiz, denetimsiz
kalmasına sebep olan, hatalı bir hükümet politikası olarak görüyorlar. Bu
politikalar arasında, piyasa üzerinde fiyat sınırlama ve kontrolleri, ayrımcı
vergilendirme, ürünleri devlet tekelinde piyasaya sunma ve küçük işletme karları
üzerindeki aşırı vergi oranları yer almaktadır.
Bunun yanı sıra, karaborsa, devlet teşhisi ve uygulamasının olası olmadığı
geçici hizmet ve düşük-sermaye mesleklerinde de ortaya çıkmaktadır (ev
hizmetlerinde çalışanlar, evden iş yapanlar (freelance), geçici gündelik işçiler
vb.).
Karaborsa ve Mafya
ABD de 1920'lerdeki içki yasağı, karaborsa faaliyetlerinin klasik bir örneğidir.
Karaborsa ekonomisi, devletin bir mal veya hizmet üzerinde yasakçı, kısıtlayıcı
eylemleri arttıkça büyür. Bu anlamda, baskı altında yönetilen ekonomilerde
karaborsa, kaçakçılık gibi faaliyetler yaygındır.
ABD de yaşanan içki yasağı beraberinde, içki kaçakçılığı ve kaçak
üretimi devreye soktu. Tüm bu faaliyetleri organize eden gruplar zamanla
yüzlerce mensubu olan ve mafya olarak adlandırılan çetelere dönüştü. Mafya
karaborsaya hakimiyetini korumak için, rüşvet, şantaj, adam kaçırma, cinayet
gibi suçlar işlemeye başladı ve birkaç yıl içinde ABD’de tüm ülkede organize
olmuş büyük suç şebekeleri oluştu. 1933 ylıına kadar 13 yıl süren ABD alkol
yasağı, yasakların nelere malolacağı ve karaborsaya nasıl hizmet edeceğine dair
en çok ders alınması gereken örnektir.
Günümüzde, birçok ülkede uygulanan “uyuşturucu savaşı” nın, benzer bir
durum yarattığı iddia edilebilir. İşin içinde yine karaborsa ve mafya var. Yine
bu ürünleri pazarlayan çetelerin başvurduğu şiddet suçları ve adi suçlar,
karaborsaya paralel bu yapılardan beslenerek çoğalıyor.
Karaborsa silah satışı
Ateşli silahların karaborsa olarak satışına dünyanın her yerinde
rastlanır. ABD gibi sıradan vatandaşların, yüksek ateş gücüne sahip silahları
mağazalardan kolayca alabileceği ülkelerde bile karaborsa silah satışı
mevcuttur. Sivil bir vatandaş silah almak istiyorsa bunun iki sebebi olabilir,
birincisi en masum tanımla kendini korumak, ikincisi ise karaborsayı oluşturan
sebepleri barındırıyor.
Yani saldırı, soygun, gasp, şantaj, cinayet amacıyla silah almayı
istemek. Bu ikinci gruptaki talepler zaten yapısı gereği kanun dışı bir amaca
yönelik olduğundan, taleplerini karaborsadan karşılamayı tercih ederler.
Orta Amerika, Orta doğu ve
Afrika’nın pek çok ülkesinde, bunu denetleyecek kanun kuvvetleri ve yasalarında
eksikliği ile artık silah satışları çarşı pazarda tezgahları süslemektedir. New
York Times’ın 2006 yılında yaptığı bir haberde, Irak’ın Süleymaniye kentinde
bakkallarda bile orijinal paketiyle hiç kullanılmamış tabancalar ve kısa
namlulu AK-47 kaleşnikoflar satıldığı fotoğraflarla gösterilmişti.
2016 yılında ABD eğit donat programı kapsamında Ürdün ve Suriye’ye
gönderilen silahların, her sevkiyatta yarısından fazlasının karaborsada
satılmak üzere bölgedeki güçlerce pazarlandığı basına yansımıştı.
Karaborsa Ekonomisi
Karaborsa ekonomisinin çeşitliliği ve farklılıkları, karmaşık ve çok
yönlü bir konudur. Örneğin, karaborsa ve
vergi kaçakçılığı birbiriyle ilişkilidir, ancak aynı şey değildir. Hırsızlık
sonucu illegal yollarla satılan mallar kimi zaman aynı tezgahları paylaşsa da karaborsa
değildir.
Aşırı enflasyon yaşayan ülkelerde, toptancıların stok mal tutma
eğiliminde oldukları, bu esnada piyasada mal bulunamayacağından, bir takım
satıcıların, yüksek fiyatla mal almayı kabul edenlere, tezgah altından satış
yaptığı senaryoları herkes duymuştur. Bu durum ithalatı sınırlandırılan
mallarda ve üretim sabitken yüksek talep gören mallarda da yaşanır
Karaborsanın farklı yönlerini yansıtan aynı kavramlar ailesinin bir kısmı,
devlet kontrolündeki veya para temelli ekonomik faaliyetlerin dışında kalan
yerel mübadele sistemlerine gönderme yapan kayıt dışı ekonomilerdir. Bunlar
kullanılmadığı için vergilendirme yapılamayan değişim sistemleridir; Takas, değiş
tokuş, karşılıklı yardım, tahsisat çiftçiliği, sokak ticareti ve diğer benzer
faaliyetlerden oluşur.
Gri piyasa ve Arbitraj nedir
Arbitraj, farklı piyasalarda farklı fiyatlardan işlem gören aynı menkul
kıymetin, bu fiyat farkından kar elde etmek amacıyla ucuz olan piyasadan alınıp
pahalı olan piyasa da satılmasıdır. Bir mal veya hizmetin farklı ülkelerde farklı
fiyatlarla sunumu da benzer fırsatlar doğurur. Bir elektronik ürünü bir
ülkedeki yetkili distribütörü haricindeki firmalar da daha ucuza satıldığına
hepimiz şahit olmuşuzdur.
Paralel ithalat olarak tabir edilen bu durum, yetkili satıcının
haricinde bu malı ithal edip daha ucuza satan satıcılardan ibarettir.
Distribütörün aşırı karla satışı ve paralel ithalatçının onun kadar
yeterli bir servis ve müşteri hizmetleri ağı kurmadan yani daha düşük maliyet
ve daha düşük hizmet anlayışıyla piyasaya girmesi aradaki fiyat farklarını
açıklar. Paralel ithalatçıların, ve satıcıların oluşturduğu bu Pazar gri market
olarak adlandırılır.
Karaborsa nasıl tespit edilir
Karaborsa ekonomisinin büyüklüğünü ölçmeye yönelik çabalar, yeraltı
faaliyetlerini resmi olarak ölçülen milli gelire bağlamayı ve ona göre boyutunu
belirlemeyi amaçlamaktadır. En yaygın yöntem, dolaylı veya çelişkili yaklaşımdır.
Varsayım, yeraltı ekonomisinin etkilerinin emek, para ve ürün piyasalarında gözle
görülebilen izlere yansımasıdır. Örneğin, hane halkı ve toplam ulusal
hesaplardaki harcamalar resmi olarak kaydedilen gelirden daha yüksekse, bu sonuç
karaborsa faaliyetini gösterir.
Gümrük noktaları, satış mağazaları ve satıcıların vergi hesaplarında
yapılacak düzenli denetimler etkili olacaktır ancak asıl çözüm, bireylerin
gelirleri ve harcama kalemlerinin eşleştirilmesine dayanan bir vergi sistemi
olacaktır. Kısaca bu sistemde vatandaşlar, yaptıkları satın almalarda
kullandıkları parayı nereden elde ettiklerini belirli aralıklarla belgelşemek durumundadır.
Karaborsanın büyüklüğü bir ülkeden diğerine ve bir tarihsel dönemden diğerine
değişir. Genel olarak, hükümet müdahalesi ve düzenleme derecesi, kara pazarların
büyüklüğünün iyi bir göstergesidir. Birçok Üçüncü Dünya ülkesinde, karaborsa
faaliyetinin gayri safi milli hasılatın yarısından fazlasını kapsadığına inanılmaktadır.
Bilgilendirilmiş tahminler, vergi takibi düzgün işleyen gelişmiş ülkelerde, karaborsa
büyüklüğü, Gayri Safi Yurtiçi Hasıla'nın yaklaşık % 10'u kadardır.
Karaborsanın olumlu yönleri
Hem genel algı, hem de bilimsel araştırmalar, yeraltı ekonomisine ve
bunun resmi ekonomi üzerindeki etkilerine karşı, çoğunlukla, olumsuz terimlerle
ilgilidir. Ancak liberaller, karaborsa ekonomisinin olumlu yönlerine de bakma eğilimlidir:
Karaborsa ekonomisi, hizmet ve mal talebine kendiliğinden bir cevaptır; Yenilikçi
ruhu ve girişimci yetenekleri ortaya çıkaran bir rezervuardır.
Dahası, ekonominin rekabetini ve verimliliğini arttırmakta, hükümet
faaliyetlerinin yetki ve sınırlarını zorlamakta, piyasaların oluşturulmasına
katkıda bulunmakta, yoksulların en fakirleri için mali kaynak temin etmekte ve
yasal, sosyal ve ekonomik kurumlar üzerinde yararlı değişiklikler
getirmektedir.
Karaborsa nasıl önlenir
Caydırıcı yöntemlerle karaborsanın engellenebileceğini savunanlar, daha
düzenli ve yoğun kontroller, daha yüksek cezalar ve hapis cezaları ile
karaborsa faaliyetlerinin bitirilebileceğini savunur. Bir kesim ise karaborsanın neden oluştuğuna
odaklanılarak yapıcı çözümlerle karaborsanın ortadan kalkacağına ya da
karaborsa ile uğraşanların ekonomik alana dahil edilebileceğini iddia ederler.
Bunlar; kısıtlamaların azaltılması, vergi yükünün azaltılması, rekabet
şartlarının iyileştirilmesi gibi olumlu adımlarıdır.
YORUM