DÖVİZ KRİZLERİ TARİHÇE

keywords: döviz krizi, döviz krizi nedir, döviz krizi nasıl olur, döviz krizinde ne yapılmalı, currency crisis, Money crisis, para krizi, döviz düşüşü, döviz hareketleri, döviz tahminleri, döviz krizi tarihçe, geçmiş döviz krizleri, Meksika döviz krizi, Meksika mali krizi, 1994 krizi, latin döviz krizi, latin mali krizi, asya döviz krizi, asya mali krizi, brezilya döviz krizi, brezilya mali kriz, döviz krizleri dersler,

90'lı yılların başından bu yana, dünya genelini etkileyen geniş kapsamlı ekonomik çalkantılara ve sermaye kaybına neden olan pek çok döviz krizi yaşandı. Türkiye’de, 2018 yazında yaşanan ani döviz artışı tüm piyasaları ve ekonomiyi olumsuz etkilemişti ancak, Türkiye’nin asıl kriz tecrübesi 1994’te yaşanan döviz krizi idi. Bu yazıda, döviz krizlerinin tarihsel unsurlarını keşfedeceğiz ve nedenlerini ortaya koyacağız.

Döviz Krizi Nedir?

Döviz krizi, bir ülke para biriminin, diğer ülke para birimleri karşısında yaşadığı ani ve yüksek değer kaybını ifade eder. Bu düşüş, döviz kurlarında istikrarsızlıklar yaratarak ekonomiyi olumsuz etkiler. Mal alım satımıyla eşdeğer olmayan bir düşüş, o para biriminin satın alma gücünü kaybetmesine sebep olur. Konuyu basitleştirmek için, tarihsel perspektiften bakıldığında, yatırımcı beklentilerinin para birimlerinin değerinde kayda değer değişimlere yol açmasıyla krizlerin geliştiğini söyleyebiliriz.

Döviz Krizlerinde Hükümetlerin, Merkez Bankalarının ve Yatırımcıların Rolü Sabit döviz kuru  politikası izlenen ülkelerin merkez bankaları, mevcut döviz kuru oranını ülkenin  yabancı rezervlerine yedirerek veya döviz kuru riskiyle karşı karşıya kaldıklarında döviz kuru dalgalanmaya çalışabilirler.

Öncelikle, yabancı rezervlere girmenin neden potansiyel bir çözüm olduğunu açıklayalım. 

Piyasa devalüasyon beklediğinde , para birimine uygulanan aşağı yönlü baskı gerçekten sadece faiz oranındaki bir artışla dengelenebilir . Oranı arttırmak için merkez bankası para arzını azaltmalı ve bu da para talebini artırmalıdır. Banka, sermaye çıkışını sağlamak için yabancı rezervleri satarak bunu yapabilir . 

Banka yabancı para rezervlerinin bir kısmını sattığı zaman, bir varlık olarak dolaşımdan arındırılmış olan yurtiçi para birimi cinsinden ödeme alır. Merkez bankaları, yabancı para rezervlerindeki düşüşün yanı sıra artan işsizlik gibi politik ve ekonomik faktörlerin etkisiyle uzun vadeli döviz kurunu sağlayamazlar. Sabit döviz kuru artırarak paranın devralınması, yerli malların yabancı mallardan daha ucuz olmasına neden olur, bu da işçilere olan talebi artırır ve çıktıyı artırır. 

Gelen kısa vadede , devalüasyon da para arzının artmasına ve yabancı rezervleri artışa yoluyla merkez bankası tarafından ofset gereken faiz oranları, artar. Daha önce de belirtildiği gibi, sabit bir döviz kurunu hızlandırmak bir ülkenin rezervleri boyunca hızlı bir şekilde yemek yiyebilir ve para birimini devalüe ederek geri rezervler ekleyebilir.

Yatırımcılar, bir devalüasyon stratejisinin kullanılabileceğinin farkındadır ve bunu, beklentilerini karşılayacak şekilde, merkez bankalarının kargaşasına yapabilirler. Piyasa, merkez bankasının para birimini devalüe etmesini (ve dolayısıyla döviz kurunu artırmasını) beklerse, toplam talepteki artış yoluyla yabancı rezervleri artırma olasılığı gerçekleşmez. Bunun yerine, merkez bankası, para arzını daraltmak için rezervlerini kullanmalı ve bu da iç faiz oranını yükseltecektir.

Döviz Krizlerinin Anatomisi

Yatırımcılar, bir ekonominin istikrarı için genel bir erozyon varsa, genellikle paralarını kitlesel olarak çekmeye çalışırlar. Bu sermaye uçuşu olarak adlandırılır. Yatırımcılar yerli para cinsinden yatırımlarını sattıklarında, bu yatırımları yabancı para birimine çevirirler. Bu, döviz kurunun daha da kötüye gitmesine neden olur, bu da para biriminde bir işlemle sonuçlanır ve bu da ülkenin sermaye harcamalarını finanse etmesini neredeyse imkansız kılar.

Para birimi kriz tahminleri, çeşitli ve karmaşık değişkenlerin analizini içerir. Son krizleri birbirine bağlayan birkaç ortak faktör vardır: 

Ülkeler ağırlıklı olarak borçlandı ( cari açıklar )

Para birimi değerleri hızla arttı

Hükümetin hareketsiz yatırımcılara karşı belirsizliği

Yatırımcılar için nasıl oynadıklarını görmek için birkaç krize bakalım:

Döviz Krizlerinin Nedenleri

Döviz krizlerini tetikleyen pek çok neden olabilir. Geriye dönük olarak ortaya çıkan bir görmek için çoğu zaman zordur, çünkü birçok sebep ortaya çıkar. Bu nedenlerden bazıları, aşağıdakilerin herhangi bir kombinasyonunu içerir:

• Yabancı yatırım / dış borçlara aşırı bağımlılık
• Hatalı ekonomi politikaları
• Bir ülkeye, diğer bir ülke veya ülkelerce uygulanan ekonomik ve politik yaptırımlar
• Ekonominin tek veya az sayıda sektöre olan aşırı bağımlılığı ve bu sektörlerde yaşanan krizler
• Ekonomiyi yavaşlatabilecek merkez bankası politikaları.
• Suikast, darbe, yolsuzluk gibi, siyasetçilerin karıştığı veya maruz kaldığı hukuk dışı eylemler yaşanması
• Bir ülkenin fiilen savaşa girmesi, saldırıya uğraması veya yoğun ticaret yaptığı ülkelerde bu tip durumlar yaşanması
• Saf spekülasyon. Yani, para değerinde değişiklikler yaşanmasına sebep olacak bir gelişme olmamasına rağmen, yatırımcı ve/veya tacirlerin kurgulanmış bir hareket veya sürü psikolojisiyle yarattığı yüksek alım veya satımlar sebebiyle para biriminde yaşanan yapay iniş ve çıkışlar.
• Tüm bu ve benzeri sebeplerin hafif ölçekde yaşanması veya yaşanacak olma ihtimalinin belirmesi durumunda, piyasalarda yaşanabilecek panik duygusu veya manipülasyonlarla oluşan, alım, satım ve tasarruf

1994 Türkiye Ekonomi Krizi

Türkiye ekonomisi, Türkiye ekonomisini liberalleştirmek için 24 Ocak 1980'de hükümet, ekonomik reform ve istikrar programını başlatana kadar iç güdümlü bir kapalı ekonomi olarak kaldı. 

Stabilizasyon programı, Türkiye ekonomisine olumlu bir etki yaptı ve bunu ihracata yönelik adımlarla, özel sektörün büyümesine dayalı, güdümlü bir ekonomiye dönüştürdü. Bununla birlikte, ekonomi arttıkça, artan siyasi rekabet hükümeti istikrar programını tehlikeye atmaya ve 1994 yılının başında ekonomik krize yol açan mali açıdan zararlı popülist ekonomi politikalarını takip etmeye zorladı.

Türkiye'de yaşanan döviz krizi ve beraberindeki ekonomik kriz, 1994 yılında üretim %6 düşmesine, enflasyonun üç haneli seviyelere çıkmasına, Merkez Bankası rezervlerinin yarısını kaybetmesine ve Türk Lirasının ABD doları karşısında yarı yarıya değer kaybetmesine yol açtı. 

Hükümet, IMF desteği karşılığında yürürlüğe koyduğu 5 Nisan 1994 ekonomik istikrar programı ile, krizin ardından gerçekleştirilmesi planlanan yapısal reformlarda da başarısız oldu. 90’lı yıllar boyunca kötüleşen mali durum, 2001 yılında bir başka büyük ekonomik krizle sonuçlandı.

1994 Meksika Krizi 

20 Aralık 1994'te Meksikalı pezosu devalüe edildi. Meksika ekonomisi, 1982'den beri, reform politikaları ve dış sermayenin katkılarıyla kontrolsüz bir büyüme evresine girmişti. Meksika menkul kıymetleri üzerindeki faiz oranlarının olumlu etkisi uzun yıllar ekonomide toz pembe bir hava yarattı. 

1994 ‘te patlayan krize birçok faktör katkıda bulunmuştur: 

Ülkenin aşırı enflasyonunu sınırlamak için tasarlanan 1980'lerin sonlarındaki ekonomik reformlar, ekonominin zayıflamasıyla çatlamaya başladı.

Meksika cumhurbaşkanlığı adayının 1994 yılının Mart ayında uğradığı suikast, siyaset ve paralelinde ekonomiyi negatif etkiledi. Ekonomi ve döviz kurunun kırılganlığını arttırdı

Merkez bankası, döviz rezervini sabit tutmak için müdahale gücü olarak yaklaşık 28 milyar dolarlık yabancı para rezervine sahipti. Bir yıldan kısa sürede rezervler eridi.

Merkez bankası kısa vadeli borçlarını pesoya, USD doları cinsinden borçlarını ise tahvillere dönüştürmeye başladı. Dönüşüm, yabancı para rezervlerinde düşüşe, bu düşüş ise tahvillerin daha değersiz hale gelmesine sebep oldu ve devletin borçları değer kaybı sebebiyle katlanarak artmaya başladı.

Kendi dinamikleriyle domino etkisine dönüşerek büyüyen döviz krizi, yatırımcıların piyasadan çekilmeye başlamasına sebep oldu, bu durum krizin daha da artmasına sebep oldu.

Meksika Hükümeti, Aralık 1994'te para birimini devalüe etmeye karar verdiğinde, büyük hatalar yaptı. Para birimini yaşanan fiyat istikrarsızlığı ve tıkanıklığı aşacak ölçüde gerçekleştirmedi. Bu durum, piyasada, hükümetin fiyat istikrarı politikasını uygulamada isteksiz olduğu izlenimini uyandırdı.

Bu, yabancı yatırımcıların, peso döviz kuru oranını önemli ölçüde düşürmesine neden oldu ve sonuçta hükümeti yurt içi faiz oranlarını yaklaşık %80'e yükseltmeye zorladı. Bu da ülkenin  GSYİH'sı üzerinde büyük bir düşüşe sebep oldu. Kriz Meksika üzerindeki yıkıcı etkileriyle bölgesel bir kaosa dönüşmekteyken,  ABD hükümetinden gelen geniş kapsamlı bir kredi paketiyle kontrol altına alındı.

1997 Asya Krizi

Güneydoğu Asya, 90’lı yıllarda çok büyük bir hızla büyüyen ekonomileri ile Asya Kaplanları olarak anılan Tayland, Malezya gibi ülkeler, sürekli üretim yatırımları ve katlanarak artan bir ihracat stratejisi izlemekteydiler. Bu ülkelere yabancı yatırım adeta su gibi akıyordu. Hızlı büyüme, sermaye yatırım projelerine atfedildi , ancak genel verimlilik beklentileri karşılamıyordu. Krizin kesin nedeni tartışma konusu olsa da,  krizin ilk kıvılcımı Tayland'da kendini gösterdi. 

Meksika gibi, Tayland dış borca ​​dayalı bir ekonomiye sahipti, kriz fitillendiğinde bu durum likidite kaybının eşiğine gelmesine sebep oldu. Öncelikle, gayrimenkul sektörü ve büyük inşaat yatırımlarına aktarılan kaynaklar iyi yönetilmemekteydi. Büyük çaplı cari açıklar, özel sektör tarafından kontrolsüzce büyüyen borç yükü, bir noktadan sonra, gidişattan endişe duyan yabancı yatırımcıların, ülkeden ayrılmaya başlamasına sebep oldu. 

Bu, ülkeyi önemli miktarda döviz kuru riskine maruz bıraktı . Bu risk ABD'nin iç faiz oranlarını artırmasıyla sonuçlandı. Bu durum, Güneydoğu Asya ekonomisine giren yabancı yatırım miktarını daha da azalttı. Aniden, cari açıklar büyük bir sorun haline geldi ve finansal kriz hızla çevre ülke ekonomilerine yayıldı. 

Güneydoğu Asya krizi birkaç temele dayandırılabilir:

Sabit döviz kurlarının korunması zorlaştığı için, birçok Güneydoğu Asya para birimi değer kaybetti.

Güneydoğu Asya ekonomileri, yüksek miktarda borçlanma ile büyümekteydi bu dış borç varlık değerleriyle desteklenmekteydi. Yabancı sermaye girişleri düşmeye başlayınca  ciddi açıklar oluştu.

Yabancı yatırımların en azından bir kısmı spekülatif olabilirdi, yatırımcılar ve finans çevreleri, yabancı yatırımın niyetini, hareket hızını ve sürdürülebilirliğini iyi okumalıydı.

1997-99 Breziya Krizi

Brezilya ekonomisi, latin amerika'da Meksika krizinin rüzgarları eserken, 1994 yılında, Brezilya Real’inin USD karşısında devalüe edilmesi ve ihracat odaklı stratejilerle başarılı bir büyüme grafiği sergilemekteydi.

Temmuz 1997'de Tayland'ın devalüasyonuyla başlayan, Kore ve Endonezya gibi diğer Asya ülkelerine yayılan ve Rusya'nın devalüasyonu ve temerrütüyle daha da kötüye giden finansal krizin en son halkası Brezilya oldu. Brezilya, sadece, uluslararası sermaye piyasalarının kurbanı değildi, dünyanın diğer ucunda başlayan bir kriz dalgasından etkilenmesine sebep olacak temel ekonomik sorunları vardı. 

1994 ‘te başlayan ekonomi politikası, enflasyonda dramatik bir düşüşe yol açmış, ama aynı zamanda aşırı değerlenmiş bir para birimi ve cari işlemler açığı yaratmıştır. Dahası, yetersiz mali konsolidasyon, temerrüde düşme, yüksek faiz oranları ve bunun sonucunda ortaya çıkan borç spiraline yol açmıştı

Şubat 1999'da, spekülatif baskının izleyen aylarda ve büyük bir IMF kurtarma paketine rağmen, Brezilya para birimi Real bir kez daha  devalüe edildi.

Döviz Krizlerinden Alınan Dersler

Bu krizlerde Yaşanan Ortak Paydalardan Alınması Gereken Dersler:

Global ekonominin dışında kalmak mümkün değil, daha önce pek çok kez kriz atlatmış ülke ekonomileri için bile her daim olası bir krizden etkilenme ihtimali vardır. Düşük borç miktarına sahip olmak, yatırımcı ve yabancı para hareketlerini iyi etüd edebilmek bile yeterli olmayabilir. Krizleri yönetebilmek adına ülkeler hazırlıklı olmalı.

Ticari fazlalar ve düşük enflasyon oranları bir krizin olası etkilerine karşı ülkeleri daha güçlü kılar, ancak global finans çevrelerinin etkisinden muaf kalmak mümkün değildir. Spekülasyonlar kısa vadede seçenekleri sınırlar.

Asıl krizler kadar, psikolojik etkilere ve manüpülatif hareketlere karşı, tüm ülkeler piyasalarını dirayetli ve hazır tutacak ekonomi politikaları izlemeli.

Hükümetler genellikle kısa vadeli borçlara, yakın vadede ödeme talep edebilecek özel bankalara likidite sağlamak zorunda kalacaklar. Hükümetler kendi yatırımlarını da kısa vadeli borçlarla yaparsa, olası bir krizde, çok hızlı bir şekilde yabancı rezervlerini kaybedip, döviz hareketlerini dengelemek adına silahsız kalabillir.

Sabit döviz kurunun korunması, merkez bankasının politikalarının, sadece mevcut değeri sürdürmek üzere belirlenmesi ile mümkün olmayacaktır. 

Merkez Bankaları, döviz istikrarına yönelik piyasaya yapacağı açıklamalar ve atılacak adımların duyurulmasından ziyade, yatırımcılar nihayetinde merkez bankasının politikayı sürdürme kabiliyetine bakacaktır. Merkez bankaları sadece döviz çıkışlarını frenlemek için değil, gerektiğinde devalüe edecek adımlarda atabilir.

Döviz krizleri birçok şekilde ortaya çıkabilir, ülkeler arası mali ve ekonomik krizler, yaptırımlar, ödenemeyen dış borçlar, yerel para birimine duyulan güvensizlik, faiz oranlarındaki değişim, mali problemler vs.

En basit tarifle; yatırımcı duyarlılığı ve beklentiler, bir ülkenin ekonomik görünümüyle eşleşmediğinde, döviz krizine yol açacak sürece girilebilir. 

Gelişmekte olan ülkelerdeki büyüme küresel ekonomi için genellikle olumlu olsa da, tarih bize çok hızlı büyüme oranlarının istikrarsızlık ve daha yüksek bir sermaye akışı şansı yaratabileceğini ve yerel para biriminde çalışabileceğini göstermiştir . Etkili merkez bankası yönetimi yardımcı olabilse de, bir ekonominin nihayetinde alacağı rotayı tahmin etmek zorlaşmakta, bu da sürekli bir döviz krizine katkıda bulunmaktadır.